اشاره (حرف اوّل)
پیرمردی مثل مهتاب، با طُمأنینه، گام ها را آهسته برمی دارد. صحن مطهر را طی می کند. از پایین پای مبارک حضرت امام رضا(ع) وارد می شود. اندکی توقف می کند. دعایی می خواند. ضریح را می بوسد و سپس در قسمت بالاسرِ حرم مطهر، مشغول به دعا و نیایش می شود. می گویند سال هاست که صبح ها این اعمال را انجام می دهد. او یکی از عرفای این دیار است.
پیرزنی شکسته امّا سرزنده، با دستانی لرزان، تا چشم به حلقه های ضریح مطهر می اندازد، استخوانِ عقده، از گلویش بیرون می افتد و هق هق کنان، خود را به ضریح قُدسی حضرت معصومه(س) می رساند. دست به آستان آسمان، دراز می کند و رازی را زمزمه می کند.
و گوشه ای دیگر، جوانی را که شال گردن خودش یا روسری همسرش را به ضریح می مالد و از عمق جان، ناله می کند و فقط جنبش لبانش را می بینی و اندکی بعد، آرام می شود. زیارت نامه را برمی دارد و مشغول خواندن آن می شود.
اگر تنها یک ساعت، این منظره ها را نظاره کنی، پیر و جوان، کوچک و بزرگ، و زن و مرد را مشاهده می کنی که برای آرامش و سکون قلبی، دعا و نیایش می کنند. همه آنها در دست گشودن به قصد دعا مشترک اند اما در اتصال و پناه جُستن و نوع اضطراب، متفاوت اند. عارف، نگران قُرب الهی است. سالک، دغدغه طیّ مسیر دارد و دیگر مردمان، هر کدام مشکلی و آرزویی… ؛ لکن هر آن کس که اخلاصِ بیشتر در طبقْ ریخته است، جایگاه بهتری در سرزمین آرامش خواهد داشت. ما در این نوشته کوتاه، با زبانی متفاوت می خواهیم پناهگاه امِن دعا و نیایش را در برابر اضطراب، بررسی کنیم.
اضطراب چیست؟
روان شناسان درباره تعریف اضطراب، به جهت موضع گیری از زوایای گوناگون، تعاریف مختلفی ارائه کرده اند: «در یک تعریف کلّی می توان اضطراب را به عنوان احساس رنج آوری که با یک موقعیت ضربه آمیز کنونی یا با انتظار خطری که به شی ء غیر معیّن وابسته است، تعریف کرد».(1)
و در تعریفی ساده، اضطراب، عبارت است از: «ترسی که بر اثر به خطر افتادن یکی از ارزش های اصولی زندگی شخص، ایجاد می شود (رولومی(2)».(3)
اضطراب، مثبت یا منفی؟
ممکن است اضطراب را نوعی درد داخلی دانست که سبب ایجاد هیجان و به هم ریختن تعادل موجود می شود و چون بشر، دائما به منظور برقراری تعادل کوشش می کند، بنا بر این می توان گفت که اضطراب، یک محرک بسیار قوی است. امکان دارد این محرک مضر باشد و این، خود، بستگی دارد به درجه «ترس» و مقدار «خطری» که متوجه فرد است. اضطراب متعادل یا نُرمال (مثبت) آن است که شدت عکس العمل با مقدار خطر، متناسب باشد و این، خود، مفید است ؛ زیرا شخص را وادار می سازد که با موفقیت، خطرات را از خود دفع کند و بنا بر این، مقدار معتدل اضطراب برای رشد و تکامل صحیح شخصیت، لازم است و در واقع، هیچ فرد بشری نیست که مقداری اضطراب نداشته باشد.
اگرچه مقدار محدودی اضطراب برای رشد بشر ضروری است، ولی مقدار زیاد آن نیز باعث اختلال در رفتار می شود (اضطراب منفی).(4)
دعا و نیایش
انسان در امواج زندگی و در کِش و قوس رنج ها به تکیه گاهی نیازمند است که بتواند به آن، پناه ببرد و درون پراضطراب خود را بدان آرام بخشد. دعا، ذکر، تسبیح، تلاوت قرآن و فرایض دینی، هر کدام به نوعی، نیایش و مناجات با خداست.
در تعریفی بسیار کوتاه و مفید می توان دعا و نیایش را این گونه تعریف کرد: «دعا و نیایش همان پُل ارتباطی عالم ماده با ملکوت است».
انسان، نیازمند دعا و نیایش است ؛ زیرا دعا و نیایش، تسلّی بخش دل های خسته، مایه روشنی و صفای جان و وسیله ارتباط مداوم بنده با خدای جهان اند. این ارتباط ـ چنان که شواهد آن را می آوریم ـ در برابر مشکلات و در فراز و نشیب ها، به انسان، نیرو می بخشد.
دعا و نیایش، نیاز فطری بشر
روان شناسان به این حقیقت پی برده اند که نماز (دعا و نیایش) فریاد فطرت طبیعی است و تربیت نسل نمازگزار، یعنی بیدار کردن فطرت ها. خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: همانا انسان، حریص آفریده شده است. وقتی شرّی به او رسد، فریاد می کشد و جَزَع می کند و هرگاه خیر و نعمتی به او رسد، بخل می ورزد مگر نمازگزاران…(5)
همه انسان ها «هلوع» هستند هلوع یعنی شدت حرص، یعنی حرصشان و آزمندی هایشان پایان ندارد و هنگامی که در برآوردن خواسته ها با موانع و تجارب ناخوشایند مواجه شوند، زود بی قرار می شوند.(6)
و اگر این انسان، در سایه سار نماز و زکات تربیت شود و از عذاب قیامت ترسان گردد، آن گاه به قرب الهی نزدیک می شود و چون احساس نزدیکی به خداوند بکند، آرام می گیرد.
این نیاز به خداپرستی و پناه بردن به موجودی بی نهایت کامل (خدا)، امری فطری است ؛ زیرا انسان اگر در موجودی، کمال فوق العاده ای را ببیند به طور فطری در مقابل او خضوع می کند. این احساس، کاملاً فطری است و در مراتب بالای آن، خضوع کردن جز در برابر پروردگار و پناه بردن جز به او، آدمی را اشباع نمی کند و شیوه ارضای این نیاز (ابراز محبت به پروردگار)، خضوع و دعا و نیایش است.(7)
آرامش در پرتو دعا و نیایش
«دیل کارْنِگی»(8) روان شناس مشهور امریکایی می نویسد: «در امریکا به طور متوسط در هر 35 دقیقه، یک نفر خودکشی می کند و در هر دو دقیقه، یک نفر دیوانه می شود که اگر این مردم از تسکین خاطر و آرامشی که دین و عبادت به آدمی می بخشد نصیبی داشتند، ممکن بود از اغلب این خودکشی ها و بسیاری از دیوانگی ها جلوگیری شود».(9)
و قرآن بسیار زیبا می فرماید: «کسانی که ایمان آوردند، قلب هایشان با یاد خدا آرام می گیرد. آگاه باشید که تنها یاد خدا، آرام بخش دل هاست».(10)
مثبت گرایی به وسیله دعا و نیایش برای غلبه بر اضطراب
ملاک برتری انسان بر سایر موجودات، اندیشه و تفکر اوست، و در اندیشه او نگرش او به زندگی، مرگ و جاودانگی نهفته است. نگرش مثبت به زندگی، از امتیازات اندیشه های سالم است و نگرش منفی یا منفی گرایی در بخش عمده ای پیامدهای نابه هنجاری را به دنبال خواهد داشت و گاه، انسان را از مسیر صحیح زندگی به بیراهه های گمراهی می کشاند.
«از دیدگاه بسیاری از روان شناسان و جامعه شناسان، عبادت و نیایش، موجب نگرش مثبت به زندگی و کاهش ناهنجاری ها می گردد… البته این دست آورد نیکو و شیرین، در سایه عبادت و نیایشی حاصل می آید که با ادراک و توجّه و یاد حق، همراه باشد».(11)
شاهدی از اهل بیت(ع): در تاریخ آمده است که رهبر گروه صائبین (از ادیان پیش از اسلام)، در عصر امام رضا(ع)، دانشمندی مغرور و متعصب بود و هر بار که با امام رضا(ع) به گفتگو می نشست، با آن که تمامی پرسش هایش پاسخ می گرفت، باز هم زیر بار حقیقت نمی رفت تا آن که در جلسه ای چنان تار و پود افکارش درهم ریخت که گفت: «اکنون قلبم نرم شد و منطق شما را پذیرفتم» ؛ اما در این هنگام، صدای اذان بلند شد. امام رضا(ع) به قصد نماز، جلسه را ترک کردند. دوستان امام، هرچه اصرار کردند که اگر لحظاتی دیگر جلسه را ادامه دهید، او و تمام پیروانش مسلمان می شوند، امام (ع) نپذیرفت و فرمود: «نماز اوّل وقت، مهم تر از بحث است. او اگر لایق باشد، بعد از نماز هم می تواند حق را بپذیرد». دانشمند صائبی که این صلابت و قاطعیت و تعبّد و عشق به حق را در امام دید، بیشتر به ایشان علاقه مند شد.(12)
تحقیقاتی درباره تأثیر دعا و نیایش در رفع اضطراب
افراد و گروه هایی از محققان در سراسر جهان، درباره تأثیر ایمان به خدا، مذهب و محیط های مذهبی و آداب و رسوم دینی در سلامت روانی افراد، بهداشت روانی جامعه و بهبود بخشی از بیماران روانی و مقاوم کردن افراد در برابر حوادث و وقایع دردناک و ایجاد آرامش، به نتایج مثبت و قابل توجهی دست یافته اند. به رغم اختلاف روش ها، محیط ها و موضوعات مورد بررسی، تقریبا تمامی این تحقیقات بر این موضوع اتفاق نظر دارند که در محیط های مذهبی و جوامعی که ایمان مذهبی آنها بیشتر است، میزان اختلال های روانی و بخصوص اضطراب و افسردگی به طور محسوسی، کمتر از میزان آنها در محیط ها و جوامع غیر مذهبی است و افراد مذهبی به طور کلّی، از سلامت روانی بیشتری نسبت به دیگران برخوردار هستند.(13) ما به چند نمونه اشاره می کنیم:
کولکای(14) با بررسی تأثیر ایمان مذهبی، نماز و دعا در کاهش اضطراب، به این نتیجه رسید که 42% افراد نمونه او گزارش داده اند که نماز، اضطراب را پایین می آورد.(15)
احمدْپناهی در یک تحقیق میدانی در سال 1382، به بررسی رابطه تقید به نماز و میزان اضطراب دانش آموزان دبیرستانی شهرستان قم پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که هر قدر تقیّد به نماز بیشتر است، اضطراب دانش آموز، کمتر است.(16)
سیّدحسین سیدجعفری در یک تحقیق میدانی در سال 1378، با بررسی نقش دعا در کاهش اضطراب به این نتیجه رسید که میزان اضطراب در دانش آموزان پسر مقطع دبیرستانی که به دعا و نیایش نمی پردازند بیشتر از دانش آموزانی است که در مراسم مذهبی و دعا شرکت می کنند.(17)
حرف آخر
باید توجّه داشت که دعا و تضرّع به درگاه خداوند، باعث کاهش شدت اضطراب می شود؛ زیرا مؤمن می داند که خداوند فرموده است: «و فرمود پروردگار شما، مرا بخوانید اجابت می کنم شما را»(18) و «هنگامی که بندگان من، از تو درباره من سؤال می کنند، [بگو:] من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می خواند، پاسخ می گویم».(19) و به همین دلیل است که دعا و نیایش به درگاه خداوند از شدت اضطراب می کاهد؛ زیرا مؤمن، امیدوار است که خداوند دعایش را مستجاب، مشکلاتش را حل و حاجاتش را برآورده و اندوه و اضطرابش را رفع کند.(20)
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «خداوند سبحان، ذکر (یاد) خود را صیقل دهنده و مایه روشنایی دل ها قرار داده است».(21) و امام صادق(ع) می فرماید: «پدرم، امام باقر(ع)، هر وقت که مسئله ای او را محزون می کرد، زنان و کودکان را جمع می نمود و سپس دعا می کرد».
«کارل گوستاو یونگ»(22) روان شناس بزرگ عصر ما (1875 ـ 1961م) می گوید: «در طول سی سال گذشته، افراد زیادی از ملیت های مختلف جهان متمدن، با من مشورت کردند و من صدها تَن از بیماران را معالجه و درمان کرده ام؛ اما از میان بیمارانی که در نیمه دوم عمر خود به سر می بردند (یعنی از 35 سالگی به بعد) حتی یک بیمار را نیز ندیدم که اساسا مشکلش نیاز به یک گرایش دینی در زندگی نباشد. به جرئت می توانم بگویم که تک تک آنها به این دلیلْ قربانی بیماری روانی شده بودند که آن چیزی را که ادیان موجود در هر زمانی به پیروان خود می دهند، فاقد بودند و فردْ فردِ آنها تنها وقتی که به دین و دیدگاه های دینی بازگشته بودند، به طور کالم درمان شدند».(23)
نتیجه
قرآن کریم و روایات معصومان(ع)، درمان تمام نگرانی ها و اضطراب ها را یاد و ذکر خدا (دعا و نیایش) معرفی می کنند و آرامش را در توجّه به خدا عنوان می فرمایند. بر این اساس و نتایج تحقیقات متخصّصان، بهترین پناهگاه و امن ترین جایگاه برای غلبه بر اضطراب، روی آوردن به مذهب و دین و در نهایت، دعا و نیایش است.
1 . روان شناسی مرضی تحول، پریرخ دادستان، تهران: سمت، 1376، ج 1، ص 75.
2 . نهج البلاغه .
3 . بهداشت روانی، شاملو، تهران: رشد، 1381، ص 111.
4 . همان جا.
5 . سوره معراج، آیه 20 ـ 23.
6 . نماز، زیباترین روح پرستنده، جلال رفیع، تهران: اطلاعات، 1369.
7 . معرفت، شماره 75، ص 115، با اندکی تغییر و تلخیص .
8 . سوره بقره، آیه 186 .
9 . آرامش در پرتو نیایش، رحیم کارگر، قم: روح .
10 . سوره رعد، آیه 28 .
11 . دعا در بهداشت روانی انسان از منظر صحیفه سجادیه، بهرام درخشان .
12 . عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 153 .
13 . «بررسی رابطه تقیّد به نماز و سطح اضطراب دانش آموزان سال دوم دبیرستان های شهرستان قم»، علی احمد پناهی، رساله کارشناسی ارشد، مؤسسه امام خمینی، گروه روان شناسی، ص 89، به نقل از معرفت، ش 75، ص 17 .
14 . سوره غافر، آیه 60
15 . معرفت، ش 75، ص 17 .
16 . همان جا.
17 . «بررسی نقش دعا در کاهش اضطراب در بین دانش آموزان نوجوان پسر دوره متوسطه در سال 1377 ناحیه 2 آموزش و پرورش استان کرمان»، سیّدحسین سیدجعفری، مرکز آموزش خواجه نصیر کرمان، رشته علوم تربیتی.
18 . قرآن و روان شناسی، ص 366 .
19 . قرآن و روان شناسی، محمّد عثمان نجاتی، ترجمه: عباس عرب، مشهد: آستان قدس رضوی، 1377، ص 366.
